Sekcja filmowa Bez mistrza, bez pana. Feministyczne tworzenie światów przez dokumentalistki z lat 70. i 80. w ramach 20. MDAG!

Jak ruch wyzwolenia kobiet wpłynął na dokumentalną twórczość reżyserek, zmienił społeczne myślenie i ukształtował feministyczne postulaty istotne dla naszego współczesnego myślenia o równości? Odpowiedź na te pytania przybliżą filmy prezentowane w ramach 20. edycji Millennium Docs Against Gravity w sekcji Bez mistrza, bez pana, będącej częścią projektu „No Master Territories”, przygotowanego przez Erikę Balsom i Hilę Peleg we współpracy z berlińskim Haus der Kulturen der Welt (HKW). Sekcja filmowa towarzyszy wystawie „Bez mistrza, bez pana. Ruchomy obraz i feministyczne tworzenie światów” Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, która zostanie otwarta w pierwszym dniu festiwalu Millennium Docs Against Gravity 12 maja. Wystawę będzie można oglądać do 17 lipca.

W ramach sekcji filmowej zostanie zaprezentowanych sześć filmów dokumentalistek z różnych stron świata. Pokazy Bez mistrza, bez pana otworzy zbiorowy portret kobiet i dziewczyn z Niemieckiej Republiki Demokratycznej uchwycony w filmie „Pożegnanie zimy” („After Winter Comes Spring”, 1988) na rok przed transformacją społeczno-ustrojową przez Helke Misselwitz. Po projekcji filmu Erika Balsom i Hila Peleg, kuratorki sekcji filmowej i wystawy, przybliżą koncepcję wyboru filmów. W programie sekcji festiwalu znalazło się „Przegrupowanie” („Regrouping” USA 1976, 74 min, ), w którym Lizzie Borden przedstawia dynamikę funkcjonowania małej feministycznej grupy kobiet, wywodzących się z klasy średniej i mieszkających w Nowym Jorku. Celem filmu było ukazanie relacji między kobietami, dyskusji, idei i myśli, którymi się nawzajem inspirowały. Po pierwszych pokazach w 1976 roku Lizzie Borden zdecydowała się wycofać obraz z obiegu w wyniku skarg członkiń kolektywu. Po latach, za zgodą bohaterek, film wraca na sale kinowe w nowej odrestaurowanej przez Anthology Film Archives wersji. 

Osią narracyjną „Pieśni kobiet z góry Chenoua” („The Nouba of the Women of Mount Chenoua”), reż. Assia Djebar, Algeria 1977, 117 min, jest powrót głównej bohaterki do miejsca urodzenia piętnaście lat po algierskiej wojnie o niepodległość. Film łączy styl narracyjny i dokumentalny, przedstawia osobiste historie kobiet w szerszym, kulturowym planie. „Sprzątające nocą” („Nightcleaners”), reż. The Berwick Street Film Collective, Wielka Brytania 1975, 90 min, łączy realistyczne obrazowanie z eksperymentalnymi strategiami twórczymi w celu przedstawienia kampanii związkowej kobiet sprzątających nocą biurowce, zainicjowanej w Londynie w 1970 roku przez grupę powiązaną z Women's Liberation Workshop jako reakcja na złe warunki pracy i niedostateczne wynagrodzenie. 

Temat pracy kobiet w obrębie filmów sekcji został podjęty także w innym kontekście kulturowym. W „Selbé: Jedna pośród wielu” (“Selbé: One Among Many”, Senegal 1982, 32 min), Safi Faye przedstawia codzienne życie trzydziestodziewięcioletniej Selbé, matki ośmiorga dzieci, która utrzymuje rodzinę, podczas gdy jej mąż szuka pracy poza zamieszkiwanym przez nich Fad’jal – rodzinną wioską reżyserki, położoną w południowym Senegalu. Faye filmuje społeczność, której jest częścią, pełniąc rolę pośredniczki między widzami a obrazowanymi ludźmi. W Senegalu zrealizowała także swój pierwszy film Trinh T. Minh-ha, której twórczość będzie w ramach 20. Festiwalu Filmowego Millennium Docs Against Gravity przedmiotem osobnej retrospektywy, organizowanej w partnerstwie z Uniwersytetem Jagiellońskim. W „Reasamblażu” („Reassemblage”, USA, Senegal 1982, 40 min) Trinh T. Minh-ha próbowała przełamać etnologiczny „nawyk nadawania znaczenia każdemu pojedynczemu znakowi”, kompilując obrazy wiejskiego życia i dodając do nich subiektywny, autorefleksyjny komentarz, który słyszymy zza kadru, odczytywany przez kobietę.

Tytuł sekcji filmowej i wystawy Bez mistrza, bez pana (ang. No Master Territories) jest odwołaniem do książki Trinh T. Minh-ha z 1991 roku “When the Moon Waxes Red: Representation, Gender and Cultural Politics”. Jest to deklaracja, „mówiąca o odważnej potrzebie wyobrażenia sobie świata na nowo, która położyłaby kres dominacji we wszystkich jej formach, nie tylko tych związanych z płcią. Wskazując na feministyczny program, który jest nieredukowalny do polityki jednego celu, fraza ta wykorzystuje obraz geograficzny, który jest obciążony spuścizną niewolnictwa i kolonializmu, aby wyobrazić sobie materialne i epistemologiczne warunki wolne od tyranii totalizującej kontroli i posiadania” – zaznaczają Erika Balsom i Hila Peleg, kuratorki sekcji i wystawy Bez mistrza, bez pana. Wydarzeniem zamknięcia sekcji filmowej festiwalu i retrospektywy filmów Trinh T. Minh-ha będzie spotkanie „Patrząc inaczej. Nomadyczna perspektywa w filmach kobiet”, w ramach którego zaakcentowana zostanie perspektywa postkolonialna. W dyskusji wezmą udział prof. dr hab. Małgorzata Radkiewicz, współkuratorka retrospektywy filmów Trinh T. Minh-ha i Magda Lipska, kuratorka Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

20. edycja Millennium Docs Against Gravity odbędzie się w dniach 12-21 maja w kinach oraz 23 maja-4 czerwca online na mdag.pl. Wystawę „Bez mistrza, bez pana. Ruchomy obraz i feministyczne tworzenie światów” Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie będzie można oglądać w dniach 12 maja – 17 lipca 2023 roku. Mecenasem tytularnym festiwalu jest Bank Millennium (www.bankmillennium.pl).